Phật Giáo Nguyên Thủy
Theravāda
Quy Trình Tâm Pháp
Tỳ kheo Chánh Minh
Vũng Tàu, PL. 2547 – DL. 2003
I. ĐỊNH NGHĨA
Lộ ý môn thời bình nhật là diễn hoạt của ý thức khi nhận cảnh qua lộ ý môn trong thời bình thường.
II. PHÂN TÍCH
Quy trình diễn hoạt của ý thức được nêu bày theo 2 cách: lộ ý môn thông thường và lộ ý môn đặc biệt (appanācittavīthi – lộ tâm An chỉ).
Lộ ý môn thông thường là tâm lộ diễn hoạt phổ cập trong sinh hoạt tâm thức chúng sanh.
Còn lộ ý môn đặc biệt là tâm lộ diễn hoạt do sự tu tiến (bhāvanā) thành đạt được Thiền định (samādhi), Đạo quả (Maggaphala) hoặc chứng đạt Thông lực (Iddhipāda).
Lộ ý môn thông thường được phân chia theo hai thời: Thời bình nhật và thời cận tử.
Lộ ý môn thông thường thời bình nhật diễn hoạt theo bốn cảnh: Cảnh cực rõ, cảnh rõ, cảnh không rõ và cảnh mơ hồ. Tổng cộng có tất cả là 41 lộ tâm, phân ra như sau:
Cảnh cực rõ có 22 lộ.
Cảnh rõ có 16 lộ.
Cảnh không rõ có 2 lộ.
Cảnh mơ hồ có 1 lộ.
A- LỘ Ý MÔN CẢNH RẤT RÕ
I. ĐỊNH NGHĨA
Cảnh cực rõ là cảnh hiện bày rõ ràng những chi tiết nhỏ nhặt sắc nét.
II. CÁC MÔ THỨC LỘ Ý MÔN CẢNH RẤT RÕ
Tương tự như lộ ngũ môn cảnh rất lớn, dòng tâm thức diễn hoạt qua ý môn cảnh rất rõ cũng có ba mô thức: chót Na cảnh, chót đổng lực và chót hữu phần Khách.
a. Lộ ý môn cảnh cực rõ chót Na cảnh
Khi sắc thành tựu hiện tại làm cảnh cho ý thức, đó là chướng ngại cho dòng hữu phần. Tùy theo mức độ chướng ngại và cảnh lực, dòng hữu phần khởi lên từ 1 đến 5 sát-na HPVQ, rồi hữu phần mới bị Rúng động.
Nếu cảnh là danh pháp hoặc chế định thì không có HPVQ.
Như vậy, mô thức này có được 6 lộ: 1 lộ không HPVQ và 5 lộ có HPVQ.
Biểu đồ
1/ Lộ ý môn cảnh rất rõ, chót Na cảnh không HPVQ
Ký hiệu
Ky: Hướng ý môn (manodvāravajjanacitta)
Lộ này có được:
– Sát-na: 10 sát-na tâm khách (1 sát-na Hướng ý môn, 7 sát-na đổng lực, 2 sát-na Na cảnh).
– Ba chặng (ṭhāna): khai môn, đổng lực và Na cảnh.
– Thứ tâm: 41 thứ tâm khách (54 tâm Dục giới trừ Ngũ song thức, 2 Tiếp thâu và Hướng ngũ môn).
– Người: 8 hạng người (trừ 4 người Đạo).
– Cõi: 11 cõi dục giới.
2/ Lộ ý môn cảnh rất rõ, chót Na cảnh có 1 HPVQ diễn tiến như sau
Lộ này có được:
– Sát-na: 10 sát-na tâm khách.
– Thứ tâm: 41 thứ tâm khách.
– Chặng: 3 chặng
– Người: 8 người
– Cõi: 11 cõi Dục
Bốn lộ còn lại tương tự như lộ trên, chỉ thêm dần mỗi lộ một sát-na HPVQ.
b. Lộ ý môn cảnh rất rõ, chót đổng lực
Trong mô thức này, dòng tâm lộ diễn tiến đến sát-na đổng lực thứ 7 thì trở về hữu phần cơ bản.
Khi dòng tâm thức nhận danh pháp hoặc chế định làm cảnh thì không cóHPVQ, khi nhận sắc pháp làm cảnh thì có từ 1 đến 7 sát-na HPVQ.
Như vậy mô thức này có được 8 lộ.
Biểu đồ.
1/ Lộ ý môn cảnh rất rõ, chót đổng lực không HPVQ diễn tiến như sau
Lộ này có được:
– 8 sát-na tâm khách: 1 sát-na Hướng ý môn, 7 sát-na đổng lực.
– Thứ tâm: 30 thứ tâm khách (tâm Hướng ý môn và 29 tâm đổng lực Dục giới).
– Chặng: 2 chặng (khai môn và đổng lực)
– Người: 8 hạng người.
– Cõi: 30 cõi hữu tâm (trừ cõi Vô tưởng)
2/ Lộ ý môn cảnh rất rõ chót, đổng lực có 1 HPVQ diễn tiến như sau
Lộ này có được:
– Sát-na: 8 sát-na tâm khách
– Thứ tâm: 30 thứ tâm khách.
– Chặng: 2 chặng (khai môn và đổng lực)
– Người: 8 hạng người.
– Cõi: 26 cõi ngũ uẩn (trừ 4 cõi Vô sắc và cõi Vô tưởng).
Sáu lộ còn lại tương tự, chỉ thêm dần mỗi lộ là một sát-na HPVQ.
c. Lộ ý môn cảnh rất rõ, chót hữu phần Khách
Ở mô thức cảnh rất rõ chót hữu phần Khách, cũng có 8 lộ như mô thức chót đổng lực. Tức là có 1 lộ không HPVQ, 7 lộ có từ 1 đến 7 HPVQ.
Biểu đồ
1/ Lộ ý môn cảnh rất rõ, chót hữu phần Khách không HPVQ diễn tiến như sau
Ký hiệu
A: hữu phần Khách.
Lộ này có được:
– Sát-na: 8 sát-na tâm khách (Hướng ý môn và 7 sát-na đổng lực).
– Thứ tâm: 3 thứ (tâm Hướng ý môn, 2 tâm sân).
– Chặng: 2 chặng (khai môn và đổng lực)
– Người: 4 người (người Nhị nhân, Tam nhân, Sơ quả, Nhị quả tục sinh bằng tâm quả Dục giới hỷ thọ)
– Cõi: 7 cõi vui Dục giới.
2/ Lộ ý môn cảnh rất rõ, chót hữu phần Khách, có 1 HPVQ diễn tiến như sau
Lộ này có:
Tám sát-na tâm khách, 2 chặng, 3 thứ tâm khách, 4 hạng người, ở 7 cõi vui Dục giới.
Sáu lộ còn lại cũng tương tự, chỉ thêm dần mỗi lộ 1 sát-na HPVQ mà thôi.
TỔNG KẾT
Lộ ý môn cảnh cực rõ thời bình nhật có được 22 lộ:
* Chót Na cảnh có 6 lộ:
– Không HPVQ: 1 Lộ
– Có HPVQ: 5 Lộ
* Chót Đổng lực có 8 lộ:
– Không HPVQ: 1 Lộ
– Có HPVQ: 7 Lộ
* Chót hữu phần Khách có 8 lộ:
– Không HPVQ: 1 lộ
– Có HPVQ: 7 Lộ
B. LỘ Ý MÔN CẢNH RÕ
ĐỊNH NGHĨA
Gọi là cảnh rõ vì cảnh này nêu bày trọn vẹn những chi tiết của cảnh nhưng không sắc nét như cảnh cực rõ.
Cảnh cực rõ có tiềm lực mạnh hơn cảnh rõ, ví như sóng ngầm bình thường và sóng xoáy (ám chỉ cảnh cực rõ).
Phân tích
Cảnh rõ trong trong lộ ý môn mang hai mô thức: chót đổng lực và chót hữu phần Khách.
Mỗi mô thức có 8 Lộ: 1 lộ không HPVQ và 7 lộ có HPVQ theo thứ tự .
Tổng cộng hai mô thức có được 16 tâm lộ .
Biểu đồ
a) Mô thức chót đổng lực
1- Tâm lộ cảnh rõ, chót đổng lực không HPVQ diễn tiến như sau
Lộ này có được:
– Chặng: 2 chặng (khai môn, đổng lực).
– Tám sát-na tâm khách (sát-na Hướng ý môn và 7 sát-na đổng lực)
– Thứ tâm: 30 thứ tâm khách là: tâm Hướng ý môn, 29 tâm đổng lực Dục giới.
– Người: 8 người (4 phàm + 4 quả).
– Cõi: 30 cõi hữu tâm (trừ cõi Vô tưởng)
2- Tâm lộ chót đổng lực, có 1 HPVQ
Lộ này giống như lộ trên, chỉ khác là có thêm 1 HPVQ.
Sáu lộ còn lại cũng tương tự, chỉ thêm dần mỗi lộ một sát-na HPVQ.
b) Mô thức chót hữu phần khách
1- Tâm lộ cảnh rõ, chót hữu phần Khách, không HPVQ diễn tiến như sau
Lộ này có được:
– Chặng: 2 chặng (khai môn, đổng lực)
– Tám sát-na tâm khách: sát-na Hướng ý môn và 7 sát-na đổng lực.
– Thứ tâm: 3 thứ tâm khách (tâm Hướng ý môn và 2 tâm sân)
– Người: 4 người (2 phàm cao, 2 quả thấp tục sinh bằng tâm quả Dục giới hỷ thọ).
– Cõi: 7 cõi vui Dục giới.
2- Tâm lộ cảnh rõ, chót hữu phần Khách có 1 HPVQ diễn tiến như sau
Lộ này giống như trên, chỉ khác là có 1 HPVQ.
Sáu lộ còn lại cũng tương tự, chỉ thêm mỗi lộ 1 sát-na HPVQ .
C. LỘ Ý MÔN CẢNH KHÔNG RÕ
Cảnh không rõ là loại cảnh thoáng hiện, thoáng mất, nên tâm khách không thể nhận rõ, để làm phát sanh đổng lực xử lý cảnh. Do đó, chỉ phát sanh tâm Hướng ý môn mà thôi, cảnh này chỉ thuần là danh pháp hay chế định.
Cảnh không rõ có hai tâm lộ, 1 lộ có 3 sát-na Hướng ý môn và 1 lộ có 2 sát-na Hướng ý môn.
Biểu đồ như sau:
1- Tâm lộ có 3 sát-na Hướng ý môn
2- Tâm lộ có 2 sát-na Hướng ý môn
Hai lộ này có được 1 chặng (khai môn), 3 hay 2 sát-na tâm Khách là tâm Hướng ý môn, có cho 8 hạng người trong 30 cõi hữu tâm.
Nên ghi nhận rằng: Ở thời bình thường, lộ ý môn cảnh không rõ chỉ khởi lên khi người ta nhớ lại 6 cảnh 1 cách hời hợt, khi ấy tâm tư vẫn hững hờ thờ ơ.
D. LỘ Ý MÔN CẢNH MƠ HỒ
Cảnh mơ hồ thường chỉ khởi lên trong giấc ngủ.
Cảnh ở đây là 1 nét gợn (nimitta) của dòng ý thức đang tuôn chảy, nó chỉ đủ sức làm cho dòng hữu phần Rúng động mà thôi, vì thế đương sự đang nằm ngủ dường như không hề biết gì đến sự dao động ấy và chỉ khởi lên 2 hữu phần Rúng động rồi lại trở về hữu phần cơ bản.
Diễn tiến tâm lộ cảnh mơ hồ như sau:
Cảnh mơ hồ chỉ có 1 lộ, hiện khởi cho 8 hạng người trong 30 cõi hữu tâm, không tâm khách, không chặng.
TỔNG KẾT
Lộ ý môn thông thường có được 41 lộ như đã giải:
Cảnh cực rõ có: 22 lộ
Cảnh rõ có: 16 lộ
Cảnh không rõ có: 2 lộ
Cảnh mơ hồ: 1 lộ
Tổng Cộng: 41 Lộ